نگاهی به عمليات محرم

دوران هشت ساله جنگ تحمیلی از پر ماجراترین و پر حادثه‌ترین ایام تاریخ معاصر ایران است.غافلگیری و عدم آمادگی ایران موجب شد تا در نیمه دوم سال 1359 هزاران کیلومتر مربع از سرزمین ایران به اشغال ارتش عراق درآید، اما پس از گذشت مدتی از آغاز تهاجم عراق، نیروهای مسلح و رزمندگان داوطلب با فداکاری بسیار توانستند جلو پیشروی‌های ارتش عراق را بگیرند و برنامه ریزی خود را برای حمله به مواضع ارتش عراق آغاز كنند. به این ترتیب در مدت کمتر از دو سال با سلسله عملیات‌ انجام شده، عمده سرزمین‌های ایران از اشغال ارتش متجاوز آزاد شد، اما جنگ تمام نشد و ایران به دنبال «رهایی تمام سرزمین‌های خود» و «وادار کردن عراق به پذیرش معاهده مرزی 1975» و «دریافت خسارات» جنگ برآمد. بدین منظور سلسله عملیات جدیدی طرح‌ریزی شد تا هم با حمله به خطوط دفاعی ارتش عراق، متجاوزین به بیرون از مرزها رانده شوند و هم عراق از ادعای خود در باره اروندرود دست بردارد و هم به رعایت حسن همجواری در رفتارهای خود روی آورد. یکی از آن عملیاتی که برای تحقق چنین اهدافی طراحی و در ماه عزای حسینی به مورد اجرا درآمد عملیات محرم بود. ‏
 
صدور قطعنامه 522‏

در دوران جنگ، دولت عراق در استفاده از ظرفیت شورای امنیت سازمان ملل برای رسیدن به مقاصد خود نسبت به ایران فعال‌تر بود. البته موقعیت سیاسی عراق هم در بین اعضای دائمی شورای امنیت بهتر از ایران بود. پس از انجام دو عملیات رمضان و مسلم بن عقیل، نماینده عراق طی نامه‌ای در تاریخ 9 مهر ماه 1361 برابر با اول اكتبر 1982 از رئیس شورای امنیت سازمان ملل درخواست تشكیل جلسه كرد. پیرو این درخواست، جلسه شورای امنیت در تاریخ 12/7/1361 تشكیل شد و در آن سعدون حمادی وزیر امور خارجه عراق حضور یافت. در این جلسه وزیر امورخارجه مغرب به نمایندگی از گروه كشورهای عرب و در حمایت از عراق سخنرانی كرد. در نهایت در این جلسه که در غیاب وزیر خارجه ایران منعقد شد، سومین قطعنامه شورای امنیت در12 مهر ماه 1361 برابر با 4 اكتبر 1982 با شماره 522 صادر و به اتفاق آرا به تصویب رسید. در این قطعنامه نیز همچون دو قطعنامه قبلی به جای کلمه «جنگ» از عنوان «وضعیت میان ایران و عراق» استفاده شده بود و با اظهار تأسف در مورد طولانی شدن و افزایش برخورد میان دو کشور كه منجر به خسارات سنگین انسانی و زیان مادی چشمگیر شده و صلح و امنیت را به خطر انداخته است، شورای امنیت خواستار آتش بس فوری و خاتمه همه عملیات نظامی شد و تقاضای خود برای عقب‌نشینی نیروها به مرزهای شناخته شده بین المللی را مجددا تأئید کرد. و از این كه عراق آمادگی خود را برای همکاری در اجرای قطعنامه قبلی شورا با شماره 514 اظهار داشته بود، استقبال كرد و از ایران هم خواست که چنین کند. همچنین این قطعنامه بر ضرورت اجرای بدون تأخیر بیشتر تصمیمش در مورد اعزام ناظران ملل متحد برای بررسی، تأئید و نظارت بر آتش بس و عقب‌نشینی نیروها، تأئید كرد. و درخواست خود را از همه دولت‌های دیگر در مورد خودداری از همه اقداماتی كه می‌تواند به ادامه اختلاف كمك كند و تسهیل اجرای قطعنامه حاضر را مجددا تأئید کرد. از دبیر كل سازمان ملل نیز خواست كه در مدت 72 ساعت در مورد اجرای قطعنامه حاضر به شورای امنیت گزارش دهد. این قطعنامه به فاصله كمتر از 3 ماه از صدور قطعنامه 514 که پس از فتح خرمشهر صادر شده بود، به تصویب رسید‏.1
در این قطعنامه همچون قطعنامه‌های پیشین به خواسته‌های مهم ایران توجهی نشده بود و درباره «آغازگر جنگ» و «چگونگی تأمین خسارت‌ها»ی ناشی از حمله عراق به ایران، مطلبی مطرح نگردیده بود. جمهوری اسلامی ایران این قطعنامه را جانبدارانه ارزیابی و بنابراین آن را رد كرد. صدور این قطعنامه و عدم پذیرش آن از سوی ایران از نظر سیاسی به نفع عراق تمام شد. از این تاریخ، ارتش عراق علاوه بر حمله به مناطق مسكونی در شهرها و روستاهای اطراف مرز، برد حملات موشكی و بمباران‌های هوایی خود را به شهرهای دورتر نیز توسعه داد.‏
 
‏عملیات محرم ‏

عملیات محرم در آبان ماه سال سوم جنگ برابر با 14 محرم الحرام در جبهه شمالی استان خوزستان و در حواشی مرز انجام شد. با عدم اطمینان ایران از امکان ختم جنگ با انجام فعالیت‌های سیاسی و از طریق کمک مجامع بین المللی، همچنان اجرای عملیات نظامی به عنوان مهم‌ترین راهکار جمهوری اسلامی برای تسلیم کردن حکومت عراق و پذیرش شرایط ایران برای پایان دادن به جنگ تلقی می‌شد. بر این اساس عملیات محرم طرح ریزی و اجرا شد. عملیات محرم یکی از سلسله عملیات‌ کربلا با اسم کربلای5 است. این عملیات در منطقه موسیان و در جنوب دهلران تا فكه در تاریخ 10/8/1361 و در ساعت 22:08 با رمز لاحول و لا قوه الا بالله یا زینب کبری(س) آغاز شد. هدف این عملیات آزادسازی سرزمین‌های اشغالی ایران در اطراف ارتفاعات وكوه‌های مرزی حمرین در جنوب دهلران و در منطقه بین فكه تا شهر دهلران بود. عملیات محرم، یکی از عملیات‌ برون مرزی ایران است، زیرا علاوه بر طرح آزادسازی اراضی اشغالی ایران در ناحیه مرزی فکه، پیشروی در خاک عراق نیز برنامه‌ریزی شده بود. محدوده منطقه عملیاتی محرم در غرب عین‌خوش و از شرق به رودخانه دویرج و از غرب به ارتفاعات مرزی حمرین محدود بود. در واقع این عملیات ادامه عملیات فتح المبین بود که در صورت پیروزی می‌توانست اهداف آن را تکمیل كند. شهرهای العماره و علی غربی عراق و رودخانه دجله در غرب این منطقه واقع شده‌اند. در آن زمان مهم‌ترین هدف نظامی برای ایران در این ناحیه، کرانه شرقی رودخانه دجله، بین شهرهای العماره و علی غربی بود. حفظ این دو شهر برای دولت عراق نیز مهم بود. شهر علی غربی در مقابل محور دهلران ـ چیلات واقع شده است و تا مرز دو کشور حدود 30 کیلومتر فاصله دارد. شهر العماره هم در 60 کیلومتری مرز و مقابل محور عین خوش قرار دارد. طول خط مرز از فکه تا رودخانه میمه حدود 90 کیلومتر و از رودخانه میمه تا رودخانه چنگوله حدود 100 کیلومتر است.در منطقه عملیاتی دو رودخانه دویرج و چیخواب وجود داشت که رود چیخواب به دویرج می‌ریزد. ظرفیت آب رودخانه چیخواب در هنگام بارندگی، به 10 برابر افزایش می‌یافت. دویرج هم یک رودخانه دائمی است و عمق آن در وضعیت عادی حدود 30 سانتیمتر تا نیم متر و در بعضی نقاط بیشتر بود، به طوری که افراد پیاده می‌توانستند از آن عبور کنند.البته زمانی که بارندگی انجام شود و سیل جاری گردد، عمق آن به سه متر هم می‌رسید و عرض آن تا 500 متر افزایش می‌یافت. رودخانه دویرج تا مرز عراق بین 4 تا 12 کیلومتر فاصله دارد. عمق متوسط ارتفاعات حمرین در منطقه عملیاتی محرم 15 تا 20 کیلومتر است و تا 400 متر ارتفاع دارد. رودخانه طیب در حدود 30 کیلومتری مرز در داخل خاک عراق جریان داشته و طول آن 90 کیلومتر است. ‏

معابر وصولی منطقه عملیات عبارت بودند از:‏
‏1- محور کم عرض مسیر رودخانه میمه- طیب
‏2- محور عریض چم سری- پل ربوط به طرف بند بِزِرگان عراق
‏3- محور چم هندی به طرف جبل فوقی و پل رمیله که نزدیکترین محور به طرف شهر عماره است.‏
‏4- محور سمیده به طرف پل غزیله و شهر عماره که در مسیر آن یک منطقه باتلاقی قرار گرفته است.‏
‏5- محور کم عرض چیلات که کوتاه‌ترین مسافت تا شهر علی غربی و سهل الوصول‌ترین محور برای دستیابی به هدفی مهم است.‏
 
استعداد ارتش بعثی و قوای خودی

سپاه چهارم ارتش عراق با دو لشکر 10 زرهی و 1 مکانیزه و 17 تیپ مستقل یعنی حدود 23 تیپ رزمی زرهی، مکانیزه و پیاده مسئولیت منطقه مهران تا تنگه چزابه را برعهده داشت. لشکرهای 10 زرهی و 1 مکانیزه در منطقه غرب رودخانه دویرج در منطقه عملیاتی محرم استقرار داشتند. لشکر 1 مکانیزه از حوالی فکه تا غرب بستان و لشکر 10 زرهی از شمال فکه تا معبر چیلات مستقر شده بودند. نیروهای عراقی در ارتفاعات حمرین و تا 20 کیلومتری شرق و شمال ارتفاعات حمرین مستقر بودند. بنابراین مجموع استعداد ارتش عراق در کل منطقه را می‌توان شامل لشکرهای 1 مکانیزه و 10 زرهی و 7 تیپ پیاده و یا 10 گردان تانک، 1 گردان سوار زرهی و 7 گردان مکانیزه و 20 گردان پیاده دانست.‏

ترکیب نیروهای خودی به کار رفته در این عملیات متشکل از: تیپ‌های 8 نجف با 18 گردان، 25 کربلا با 12 گردان، 17 علی ابن ابی طالب(ع) با 10 گردان، 14 امام حسین(ع) با 15 گردان، 44 قمر بنی‌هاشم(ع) با 4 گردان، 35 امام سجاد(ع) با 7 گردان و لشکر 30 زرهی از سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و تیپ 1 لشکر 21، تیپ 84 خرم آباد، یک گردان از تیپ 58 ذوالفقار از ارتش و همچنین 8 گردان توپخانه از ارتش و سپاه بود. ایران در شروع این عملیات، 60 گردان پیاده شامل 52 گردان از سپاه، 8 گردان از ارتش و ژاندارمری به کار گرفت، در حالی که استعداد ارتش عراق 20 گردان برآورد می‌شد. قوای ایران در این عملیات 6 گردان تانک در برابر 10 گردان تانک عراق و 3 گردان مکانیزه در برابر 7 گردان مکانیزه ارتش بعثی در اختیار داشتند.فرماندهان یگان‌های منظور شده برای این عملیات از اول مهرماه در جریان قرار گرفتند و کار شناسایی از منطقه را شروع کردند. از 20 مهرماه 1361 کار جابجایی یگان‌ها برای انجام عملیات آغاز شد. 26 مهرماه برابر با اول ماه محرم بود و بر همین اساس اسم عملیات به نام محرم خوانده شد. قرار بود نیروی هوایی روزی 10 پرواز تاکتیکی و 6 پرواز پوشش هوایی انجام دهد. هوانیروز هم با 10 بالگرد کبری و 10 بالگرد 214 و 4 شنوک در عملیات شرکت داشت. 110 دستگاه مهندسی نیز برای انجام عملیات پیش بینی شده بود. یگان‌های شرکت کننده در عملیات، تا اول آبان ماه در منطقه عین خوش مستقر شدند. قرارگاه عملیاتی قائم با فرماندهی مشترک حسین خرازی و سرهنگ منوچهر دژکام فعال شد. این قرارگاه با 6 قرارگاه جزء شامل 4 قرارگاه در خط و دو قرارگاه در احتیاط فعالیت می‌کرد.‏
 
طرح عملیات و محورهای تهاجم

مدتی قبل از برنامه ریزی برای عملیات فرماندهان یگان‌های سپاه برادران حسین خرازی، مرتضی قربانی، احمدکاظمی و محمد ابوشهاب با کمک افراد محلی از کنار رودخانه میمه با دو قاطر تا 40 کیلومتری عمق مواضع ارتش عراق رفتند. آنها 24 ساعت در منطقه باقی ماندند و از نزدیک منطقه عملیات و محور عماره ـ بصره را شناسایی کردند.2 با توجه به این بررسی و نیز شناسایی‌های انجام شده توسط واحدهای اطلاعات عملیات، در طرح عملیات محرم انجام حمله در محورهای ذیل در نظر گرفته شده بود:

محور اول: انجام تک از جنوب دهلران و از کرانه شرقی رودخانه میمه و تصرف ارتفاعات مرزی در اطراف معبر بیات و تأمین خط مرزی با کمک تیپ 8 نجف اشرف با 11 گردان عملیاتی، پیش بینی شده بود. در مرحله اول عملیات محرم، آخرین حد پیشروی یگان‌ها در امتداد ارتفاعات جنوب غربی موسیان در حدود 5 کیلومتری داخل خاک عراق در مقابل معبر ربوط تعیین شده بود. محور اصلی عملیات عبارت از غرب رودخانه دویرج تا پاسگاه‌های زبیدات، ابوغریب و شرهانی بود.‏

محور دوم: اجرای تک از غرب رودخانه دویرج و حوالی موسیان به سمت جنوب و تصرف ارتفاعات سرکوب جنوب خط مرزی با استفاده از تیپ 25 کربلا با 8 گردان رزمی، پیش بینی شده بود.‏

محور سوم: انجام تک به ارتفاعات مرزی حمرین با عبور از رودخانه دویرج با کمک تیپ 17 علی ابن ابی طالب(ع) با 8 گردان رزمی و نیز تیپ 1 لشکر 21 حمزه با 3 گردان رزمی، پیش‌بینی شده بود.‏
این دو یگان در قسمت میانی منطقه عملیات محرم بین نهر عنبر و چم سری وارد عمل شدند. منطقه عملیاتی این دو یگان از نهر عنبر به طرف غرب برای تصرف ارتفاعات شمالی پاسگاه شرهانی و از آبادی رکاس در شرق دویرج به طرف غرب پاسگاه شرهانی و محور جنوبی از چم سری به طرف پاسگاه شرهانی قرار داشت. ‏

محور چهارم: عقب راندن نیروهای دشمن از ارتفاعات اشغالی در شرق نوار مرزی و تأمین خط مرزی با عبور از رودخانه دویرج بین چم سری در شمال و چم‌هندی در جنوب با تیپ 14 امام حسین(ع) با 10 گردان و تیپ 84 خرم آباد با 4 گردان طرح ریزی شده بود. عرض واگذاری به این دو یگان حدود 12 کیلومتر بود و از خط اول لشکر امام حسین تا رودخانه دویرج13 کیلومتر فاصله بود. هر گروهان تیپ84 در یک گردان لشکر امام حسین(ع) سازماندهی شده بود و به صورت مشترک در عملیات شرکت کردند. علاوه بر اهداف تعیین شده‌ای که لشکر14 باید تصرف می‌کرد، این لشکر جناح دار عملیات محرم هم بود. دو قرارگاه هم به شرح ذیل به عنوان احتیاط منظور شده بود: ‏

قرارگاه قائم 5: تیپ 44  قمر بنی‌هاشم با سه گردان و یک گردان از تیپ 58 ذوالفقار به عنوان نیروهای احتیاط در منطقه دهلران در شمال غربی در نظر گرفته شده بودند.‏

 قرارگاه قائم 6: تیپ 35  امام سجاد با 5 گردان نیز به عنوان نیروی احتیاط در منطقه عین خوش در جنوب شرقی، پیش بینی شده بود. توپخانه پیش بینی شده برای عملیات نیز عبارت از: یک گردان 130 میلی متری، یک گردان کاتیوشا، یک گردان 155م م و یک گردان 203م م از ارتش، و یك گردان 130 م‌م، دو آتشبار 122م م، یک آتشبار 105م م و دو آتشبار 152 م م از سپاه بود. ‏
 
شرح و نتایج عملیات محرم

قرارگاه صاحب الزمان به فرماندهی حسین خرازی مسئولیت اجرای عملیات محرم را بر عهده داشت. به محض شروع عملیات، 3 گردان از لشکر امام حسین در محور چم سری از رودخانه دویرج عبور کردند. ولی به هنگام عبور رزمندگان سایر محورهای لشکر14 امام حسین(ع) از رودخانه دویرج بر اثر بارندگی انجام شده در ساعاتی قبل از شروع عملیات، ارتفاع آب رودخانه از ساعت 10 شب بالا آمد و شهید حبیب اللهی که مسئول عبور دادن رزمندگان از رودخانه بود، با مشکل پیش بینی نشده مواجه شد. تعدادی از رزمندگان توانستند از داخل رودخانه عبور كنند و تعدادی از آنها با افزایش ناگهانی سطح آب از نیم متر به سه متر و افزایش شدت جریان رودخانه مواجه و غرق شدند. به هر صورت در شب اول عملیات لشکر8 نجف ارتفاع290 را گرفت و در روزهای بعد لشکر امام حسین تا زبیدات عملیات خود را ادامه داد. سایر یگان‌ها هم در همان شب اول چند ارتفاع مهم و چند چاه نفت از 35 چاه نفت اشغالی ایران از تصرف ارتش عراق را آزاد كردند و رزمندگان اسلام بر شهرك طیب و جاده تداركاتی عراق، مشرف شدند. این عملیات در چهار محور موفق و در یك محور ناكام ماند. در روز اول عملیات 500 اسیر تخلیه شد.3

در ساعت 13 تا 15 روز یازدهم آبان یعنی اولین روز عملیات، باران زیادی بارید و موجب طغیان رودخانه دویرج شد. در اثر بارندگی بعضی از پل‌های رودخانه خراب و تعدادی از رزمندگان در رودخانه دویرج غرق شدند. در مجموع حدود 600 نفر از رزمندگان در جریان طغیان آب رودخانه دویرج غرق شدند.4

درگیری‌ها در منطقه عملیاتی محرم تا اوایل آذر ماه 1361 به صورت پراكنده و متناوب ادامه یافت و رزمندگان لشکر امام حسین در دو مرحله به ارتفاعات 175 هم رسیدند.5

در تاریخ اول آذر 1361 عراق از نوعی گاز شیمیایی استفاده كرد كه موجب عقب‌نشینی اندكی از سوی نیروهای خودی شد ولی تأثیر چندانی در نتیجه عملیات نداشت.6

در جریان این عملیات لشکر امام حسین(ع) یک گردان آرپی جی زن موتور سوار سازماندهی کرده بود که با آن تانک‌های عراقی را مورد حمله قرار می‌داد.7‏
در عملیات محرم جاده عین‌خوش ـ دهلران به طول 100 كیلومتر از زیر دید و تیر دشمن خارج شد. شهرهای موسیان و دهلران و پادگان عین خوش از زیر آتش توپخانه دشمن خارج و سلسله جبال حمرین آزاد شد. منابع نفتی موسیان، بیات و حوضچه‌های نفتی زبیدات و تلمبه خانه و حدود 70 حلقه چاه نفتی نیز آزاد و قسمتی از مرز به طول 50 كیلومتر تأمین شد. در این عملیات حدود 550 كیلومتر مربع از خاك كشور آزاد و حدود 300 كیلومتر مربع از خاك عراق در نوار مرزی به تصرف قوای ایرانی در آمد. دراین عملیات، 3400 نفر از نظامیان دشمن اسیر و حدود 7 هزار نفر آنها كشته و زخمی شدند. همچنین 150 دستگاه تانك و نفربر، 250 خودرو و 51 قبضه تفنگ 106 میلی متری و چندین دستگاه موشك انداز مالیوتكا و تعدادی ضد هوایی و خمپاره انداز از ارتش عراق به غنیمت گرفته شد.یک هواپیمای سوخوی22 عراقی هم سرنگون شد و خلبان آن به اسارت درآمد. در این عملیات تعداد زیادی از رزمندگان اسلام شهید و مجروح شدند.لشکر امام حسین در جریان این عملیات حدود 5400 شهید و زخمی داد و فقط شهر اصفهان 1045 شهید داشت.8

اولین گروه 330 نفره شهدای عملیات محرم در روز 25 آبان ماه در اصفهان با قرائت پیام امام خمینی در تجلیل از مردم مسلمان و رشید اصفهان تشییع شدند. امام خمینی در پیام خود نوشتند:

«اطمینان دارم که این فداکاری‌ها و جانبازی‌ها در آینده نزدیک شجره طیبه اسلام را بیش از پیش بارور می‌نماید و دشمنان قسم خورده اسلام را به نابودی و اضمحلال محکوم خواهد ساخت».9

در این عملیات، 7 فرمانده گردان و 5 معاون گردان، 8 فرمانده گروهان، 10 روحانی و همچنین جانشین لشکر امام حسین(ع) به شهادت رسیدند و فرمانده لشکر هم زخمی شد. این عملیات موجب شد تا سپاه به گسترش كمّی یگان‌های خود بپردازد و علاوه بر لشكر به تشكیل سپاه‌ها و قوا بپردازد. در بین برخی هم این احساس به وجود آمده بود كه امكان ایجاد حكومت انقلابی اسلامی عراق آزاد در شهرهای عماره و حلفائیه در نزدیكی این منطقه عملیاتی با توسعه مناطق آزاد شده وجود دارد.10 پیروزی در این عملیات موجب نگرانی برخی از كشورهای عربی از جمله اعضای شورای همكاری خلیج فارس شد.‏
 
فتح بزرگ محرم

عملیات محرم به عمده اهداف خود رسید وپیروزی مهمی را در جبهه‌ها رقم زد. پس از موفقیت رزمندگان اسلام درعملیات مسلم بن عقیل، این عملیات توانست امید به پیروزی را در بین مسئولین كشور افزایش دهد. بر همین اساس، امام خمینی این عملیات را «فتح بزرگ محرم» نام نهادند.11 با پایان یافتن عملیات محرم فرمانده كل سپاه در 12/8/1361 در حسینیه جماران به حضور امام خمینی رسید و گزارش فداكاری‌های رزمندگان اسلام در این عملیات را به اطلاع ایشان رساند. امام خمینی در این دیدار فرمودند:

«سلام مرا به همه رزمندگان اسلام برسانید و بگویید كه آنها قوی باشند، قویدل باشند و نفس‌های آخر این متجاوزان را بگیرند و با قدرت عمل كنند كه خداوند پشتیبان شما است».12

پیشروی قوای ایران در خاک عراق در جریان عملیات محرم با واکنش منفی کشورهای عربی خلیج فارس مواجه شد. امام خمینی در سخنان خود به مناسبت سالگرد13 آبان در حسینیه جماران خطاب به سران این کشورها فرمودند:

«شما بدانید که اگر صدام خدای نخواسته پیش ببرد تمام شما را به آتش می‌کشد. صدام وضع روحیش این است. اصلا روحیه صدام تبهکاری و آدمکشی و جنایت است. اگر خدای نخواسته این یک سلطه‌ای پیدا بکند حجاز را از بین می‌برد، سوریه را از بین می‌برد، این کشورهای خلیج را، کویت را هم، همه اینها را از بین خواهد برد. این مرد این طوری است. جنس این آدم این طوری است».13

پس از عملیات محرم، امام خمینی در فتوایی اعلام كردند:

«در حال حاضر تمام افرادی كه قدرت دارند به جبهه بروند، باید به مقامات مسئول مراجعه كنند و چنانچه تشخیص دادند كه جبهه به آنها نیاز دارد، واجب است به جبهه بروند و بر هر كار دیگری مقدم است». ‏
 
انتظار حمله به مناطق مسكونی پس از پیروزی عملیات محرم

در پی هر تهاجم ایران در جبهه‌های جنگ، ارتش عراق حمله به برخی از مناطق مسكونی در شهرهای مرزی را آغاز می‌كرد. پس از عملیات محرم بار دیگر شهر دزفول همچون گذشته هدف موشک‌های دوربرد ارتش عراق قرار گرفت و بعضی از محلات مسکونی آن تخریب شد. امام خمینی پس از عملیات محرم در این باره در مورخ 13/8/1361 می‌فرمایند:

«صدام در هر جبهه‌ای كه شكست خورده است.... با سلاح‌های دورزن خودش، این افراد محروم جامعه را، این شهرهای عربی نشینی كه محروم هستند، اینها را هدف قرار می‌دهد یا شهرهای دیگر ایران را..... هر وقت شكست می‌خورد.... منتظر باشید كه باز اگر خدا نخواسته بتواند، او در شهرهای مرزی یك جنایتی بكند و دوستان و منافقین هم در داخل. و این، برای این است كه اذهان را از آن شكست بلكه بتواند منصرف كند. در عین حالیكه در همین عملیات محرم كه قوای مسلح ایران آنقدر پیشروی كردند و اینها را از كشور بیرون كردند. البته یك مقداری باز هست.... صدام در نطق خودش می‌گوید كه ایران حمله كرد، لكن ما آنها را شكست دادیم»14.

مدتی بعد، پس از مورد حمله قرار گرفتن شهر دزفول، ایشان فرمودند:

«در عین حالی كه در این جنگ، خیلی جوان‌های عزیز از دست دادیم و خیلی شخصیت‌های عزیز از دست دادیم و این همه جنایات واقع شده است. كه انصافاً این جنایت اخیر دزفول یكی از بزرگترین جنایاتی بود كه اینها كردند... مع ذلك آن چیزی كه كشور ما دریافت كرد بسیار ارجمندتر و عزیزتر از این است كه ما صدمه خوردیم».15

به هر حال می‌توان گفت که عملیات محرم عملیات موفقی از نظر نظامی، ولی تهاجم نسبتا پرتلفاتی از نظر انسانی بود.‏

منابع و مراجع:

1‏. جمشیدی محمد حسین، یكتا حسین، نخعی‌هادی و فوزی یحیی، سازمان‌های بین المللی و جنگ ایران و عراق، تهران، سازمان چاپ و انتشارات سپاه، 1374ص/93‏
2. اظهارات سردار محمد ابوشهاب فرمانده لشکر امام حسین(ع) در عملیات محرم در همایش «نقش لشکر امام حسین در عملیات محرم» برگزار شده در مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه در تاریخ چهارشنبه 11/8/1390 ‏
3. ‌هاشمی رفسنجانی اكبر، پس از بحران، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ سوم، 1386، ص /213‏
4. اظهارات سردار اصغر صبوری معاون هماهنگ کننده لشکر امام حسین(ع) در دوران جنگ در همایش «نقش لشکر امام حسین در عملیات محرم» برگزار شده در مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه در تاریخ چهارشنبه 11/8/1390 ‏
5. اظهارات سردار محمد ابوشهاب فرمانده لشکر امام حسین(ع) در عملیات محرم در همایش «نقش لشکر امام حسین در عملیات محرم» برگزار شده در مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه در تاریخ چهارشنبه 11/8/1390 ‏
6. ‌هاشمی رفسنجانی اكبر، پس از بحران، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ سوم، 1386، ص/228‏
7. اظهارات سردار سید احمد موسوی معاون اطلاعات عملیات لشکر امام حسین(ع) در همایش «نقش لشکر امام حسین در عملیات محرم» برگزار شده در مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه در تاریخ چهارشنبه 11/8/1390 ‏
8. اظهارات سردار سید احمد موسوی معاون اطلاعات عملیات لشکر امام حسین(ع) در همایش «نقش لشکر امام حسین در عملیات محرم» برگزار شده در مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه در تاریخ چهارشنبه 11/8/1390 ‏
9. صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی، جلد 17، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، ص/95 ‏
10. ‌هاشمی رفسنجانی اكبر، پس از بحران، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ سوم، 1386، ص/216‏
11. صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی، جلد 17، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، ص/ 180‏
12. صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی، جلد 17، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، ص/77‏
13. صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی، جلد 17، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، ص/85 ‏
14. صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی، جلد 17، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، ص/82‏
15. صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی، جلد 17، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، ص/ 168‏
www.ettelaat.com